Kurt Priem
Materiële beschrijving
Dit manuscript – tegenwoordig nr.89/54 in het Archief van het Brugse Grootseminarie – telt 156 perkamenten folio’s, die gepagineerd zijn. Vooraan bevinden zich twee perkamenten 
schutbladen, waarvan het eerste (met een eigendomsmerk van de Duinenabdij uit 1618) tegen het binnenplat van de band kleeft. Op het tweede schutblad staat de inhoudstafel in tweevoud. Het handschrift meet 26,5 x 23 cm. De tekst is verdeeld over twee kolommen en telt telkens 30 regels. De lederen band op eiken borden is grotendeels oorspronkelijk, maar draagt sporen van later herstel. Het achterplat met de laatste tien folio’s is tegenwoordig afgebroken van de rest van het manuscript. Het handschrift was oorspronkelijk een kettingboek, maar een titelschild ontbreekt. Het handschrift is geschreven rond 1200 en is afkomstig uit de cisterciënzerabdij Ten Duinen in Koksijde. Het is niet uitgesloten dat dit manuscript in de abdij zelf werd geschreven en verlucht. Opvallend is het karakteristieke foliëringssysteem, waarbij de folio’s genummerd werden met de hulp van rode letters en tekens. Deze ‘Duinenfoliëring’ begint op de achterkant van het tweede schutblad met een kleine letter b (het eerste folio met de letter a is dus verdwenen). Zodra het alfabet uitgeput is, worden de letters telkens gecombineerd met streepjes of punten. Het typische Duinenkruisje prijkt zowel vooraan (p.1) als achteraan (p.312) het manuscript.
Spirituele tekst
Het handschrift bevat diverse spirituele teksten, die afkomstig zijn van twee auteurs. In het eerste deel zijn vijf geschriften van Hugo de Folieto (+ca.1172) samengebracht, in het tweede 36 preken van Achardus van Sint-Victor (+1171). Deze auteurs waren zowel tijd- als ordegenoten. Beiden behoorden immers tot de orde van de reguliere kanunniken van Sint-Augustinus, die vanaf de 12de eeuw een snelle groei kende en de regel van Augustinus van Hippo (354-430) volgde. In Brugge was deze orde tot aan de Franse tijd vertegenwoordigd door de Eekhoutabdij. Vanuit de abdij van Sint-Victor in Parijs ontstond een aparte congregatie van augustijner koorheren, de victorijnen, waartoe naast Achardus ook Hugo van Sint-Victor (+1141) behoorde. De geschriften van Hugo van Folieto werden dikwijls toegeschreven aan zijn naamgenoot in Sint-Victor, onder meer in enkele vroege edities en ook in de 19de-eeuwse Patrologia Latina van J.P.Migne. Van Hugo de Folieto bevat ons handschrift vijf geschriften: 1. De medicina animae (p.1-26); 2. De bestiis (p.27-87); 3. De rota religionis (p.87-99) ; 4. De rota simulationis (p.99-114) ; 5. De pastoribus et ovibus (p.114-142). Hier bespreken we enkel het tweede geschrift, dat vooral gekend is als De volucribus of De avibus. Deze tekst is in het Duinenhandschrift juist geïdentificeerd als een geschrift ‘magistri hugonis prioris s[an]c[t]i laurentii’ (p.27 – zie ook de inhoudstafel op het tweede schutblad). De preken van Achardus in ons handschrift (p.142-321) zijn weergegeven zonder verdere indeling en behandelen zowel kerkelijke als bijbelse thema’s. De eerste drie sermoenen, resp. over de bekoring van Christus in de woestijn (p.142-178), Allerheiligen (p.178-199) en het feest van de kerkwijding (p.199-231) vallen op door hun grotere lengte. De overige preken beslaan doorgaans slechts enkel folio’s. Tussen p.302 en 303 zijn ook enkele fragmenten van rekeningen bewaard.
Handschriftelijke overlevering
De tekst van De avibus is niet erg lang – in ons handschrift beslaat hij maar een zestigtal pagina’s – en is dan ook altijd overgeleverd in combinatie met andere geschriften van Hugo de Folieto en/of andere auteurs. Momenteel kennen we 96 handschriften waarin deze tekst voorkomt. Acht ervan (waaronder het Duinenmanuscript) dateren van de late 12de eeuw, terwijl de meeste andere stammen uit de 13de eeuw, en enkele uit de 14de of 15de eeuw. In zowat twee derden van deze handschriften zijn ïllustraties aangebracht (of is er plaats voor voorzien). In 1992 verzorgde Willene B. Clark een inventaris van alle gekende manuscripten met dit geschrift èn een wetenschappelijke teksteditie met Engelse vertaling. Op basis van de gelijkenissen tussen de overgeleverde tekst en illustraties onderscheidt Clark vijf groepen van manuscripten, die wellicht teruggaan op twee – verloren – modelhandschriften (zie destemma codicum of stamboom van de handschriften). Elke groep is genoemd naar de locatie of herkomst van het oudste of meest karakteristieke handschrift. Twee groepen, resp. aangeduid als de Heiligenkreuz- en de Parijse groep, zijn onderling nauw verwant en stammen af van het verloren model A. Het handschrift uit de cisterciënzerabdij van Heiligenkreuz (bij Wenen) vormt de standaardtekst voor de editie van Clark. Twee andere groepen, die ook veel met elkaar gemeen hebben en teruggaan op een model B, worden resp. aangeduid als de Duinengroep en de Sint-Maartensgroep. Deze laatste groep is genoemd naar een handschrift uit de gelijknamige benedictijnenabdij in Doornik dat bewaard wordt in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Tenslotte onderscheidt Clark nog een vijfde groep handschriften, de Aberdeengroep, waarvan de tekst zou teruggaan op een model dat verwant is met het Duinenmanuscript. De Duinengroep, die genoemd is naar ons handschrift, telt negen manuscripten, waarvan er vier oorspronkelijk behoorden aan cisterciënzerabdijen (onder meer de Waalse abdijen van Aulne en Le Jardinet). Eén handschrift uit 1469 was bestemd voor de dominicanen in Bamberg, en van de andere manuscripten is de aanvankelijke herkomst onbekend. Drie handschriften uit deze groep zijn ofwel rechtstreeks gekopieerd van het Duinenmanuscript (met name het rijk geïllustreerde, vroeg 13de-eeuwse handschrift uit Clairmarais, een dochterabdij van Ten Duinen bij Saint-Omer) ofwel van een ander handschrift uit dezelfde invloedssfeer (in casu het handschrift uit Bamberg en een vroeg 13de-eeuws manuscript dat nu berust in Sint-Petersburg). De andere vijf handschriften staan verder af van het Duinenmanuscript, dat wellicht het oudste en in elk geval het meest betrouwbare handschrift is van deze groep.